Wieści Sokołowskie -

29
2022

CIEKAWE LINKI:

2021-11-26

Spotkania z Historią” w Czaplach Andrelewiczach ciąg dalszy

W numerze 41/2021 „Wieści Sokołowskich” pisaliśmy o spotkaniu historyków z mieszkańcami Czapli Andrelewicz, na którym goście zaprezentowali świeżo wydane przez Instytut Historii PAN bardzo ważne dla poznania historii Podlasia dzieło, tj. „Atlas Średniowiecznego Polski. Województwo Podlaskie w drugiej połowie XVI wieku”. W świetlicy w Czaplach Andrelewiczach gościli: historyk regionalista pochodzący znaszych stron Bogusław Niemirka i jego dwaj przyjaciele – pracownicy naukowi Instytutu Historii PAN mgr Michał Gochna i dr Tomasz Jaszczołt (współautorzy „Atlasu”).

Obecni na spotkaniu z ciekawością oglądali przywiezione przez gości świeżo wydane historyczne mapy Podlasia wg stanu z drugiej połowie XVI wieku, Prezentacja map była połączona z wykładami historyków.

W pierwszej kolejności dr Tomasz Jaszczołt mówił na temat pierwotnej społeczności, z której pochodzili założyciele Czapli – bracia Andral (Andrzej), Henryk, Piotrasz i Marcin. W 1405 r. Wielki Książe Litewski Witold nadał tym braciom Czaple w powiecie drohickim, z prawem osadnictwa. Od imienia Andrala pochodzi nazwa wsi Czaple Andrelewicze, nazwa przez sześć wieków utrzymała się do dziś. Czterej bracia wywodzili się z dawnego rycerstwa mazowieckiego, które za przysłowiowym chlebem licznie ciągnęło na tereny wschodnie pogranicza, aby szukać atrakcyjnych warunków do osiedlenia się. Wszystko wskazuje na to, że rycerscy bracia przyszli na Podlasie ze środkowego Mazowszaze wsi Sarnowo w dawnej ziemi wyszogrodzkiej. Dokument Wielkiego Księcia Witolda z 1405 r. dla założycieli Czapli był jednym z nielicznych, który przetrwał czasy średniowiecza. Jeszcze przed I wojną światową pergamin oglądał historyk prof. Aleksander Jabłonowski w prywatnym archiwum właścicieli Korczewa, niestety po 1939 r. uległ zapewne zniszczeniu razem z zagładą archiwum korczewskiego Ostrowskich po 1939 r.

Prelegent na przykładzie Czapli i Korczewa opisał system nadań ziemskich księcia mazowieckiego Janusza I a potem księcia Witolda. Ci dwaj władcy stworzyli wtedy podwaliny sieci osadniczej na Podlasiu trwającej praktycznie do dziś. Rody sąsiadów Czapskich z parafii Skrzeszew: Gałeckich z dawnych Gałek Szlacheckich (wieś ta zanikła w połowie XIX w.), Mogielnickich z Mogielnicy, Zaleskich z Zalesia, Lisieckich z Liszek, Wasilewskich z Wasilewa czy Ostrowskich z Ostrowca wywodziły się także, sądząc ze średniowiecznych wzmianek źródłowych, z rycerstwa mazowieckiego. Ciekawostką jest natomiast fakt, że pierwszy właściciel sąsiedniego Korczewa o imieniu Pretor pochodził z plemion pruskich czy jadźwieskich, których resztki wyparte z ojczystych terenów przez Krzyżaków szukały ocalenia m.in. na Mazowszu.

Dr Jaszczołt wskazał stare źródła, w których pojawiają się przedstawiciele kolejnych pokoleń Czapskich z Czapli. W 1528 r. właściciele wsi Czaple byli odnotowani w spisie sporządzonym przez kancelarię wielkoksiążęcą w Wilnie jako zobowiązani do służby wojskowej z trzema końmi, co na tle innych wsi wskazywało na szybkie zagospodarowanie wsi. W związku z wojną z Moskwą na zwołanym w 1567 r. pospolitym ruszeniu pod litewskimi Radoszkowicami w dalekim wojewódzkie mińskim stawiło się konno i zbrojnie kilkunastu szlacheckich mieszkańców Czapli, wymienionych dokładnie z imienia i nazwiska na kartach zachowanego do dziś spisu wojskowego. Podobnie w 1569 r. po unii lubelskiej w grodzie w Drohiczynie przysięgę na wierność Koronie Polskiej składało kilkunastu przedstawicieli rodziny Czapskich. Kolejnymi ciekawymi źródłami dla Czapli są dane spisu podatkowego (poboru) z 1580 r. czy spisy podatku tzw. podymnego z czasów Sobieskiego (1674 r.). Okazuje się, że nie wszystko zostało zniszczone w czasach wojen, szereg dokumentów dla naszych podlaskich miejscowości zachowało się, po wtóre większość z nich została już wydana albo jest dostępna w archiwach.

Kolejny prelegent, Bogusław Niemirka, podzielił się z zebranymi wynikami swoich badań nad etapami zakładania, a potem zagospodarowania wsi szlacheckich w ziemi drohickiej. Okazuje się, że wsie te rozwijały się bardzo szybko, czemu zresztą sprzyjał długi brak wojen. Po etapie pierwotnym, gdy ludność wsi tworzyli tylko założyciele z dziećmi i czeladzią, w ciągu 2-3 pokoleń wieś Czaple rozwinęła się szybko do kilkunastu gospodarstw.Szybko następowała też trzebież lasów i zakładanie pół uprawnych. Używane dziś w Czaplach nazwy niektórych pól jak „Płusy”, „Przeca” wskazują na ich ciągłość praktycznie od czasów średniowiecza.

Następny ciekawy temat to dawna trójpolówka jako metoda uprawy. Szlachta drohicka po wykarczowaniu lasów i zarośli oraz przystosowaniu do uprawy ugorów i nieużytków, bardzo szybko zaczęła stosować trójpolówkę, a był to jak na owe czasy nowoczesny i efektywny sposób gospodarowania. Wynika z tego, że szlachcie, która przybyła tu za Witolda z Mazowsza czy centralnych dzielnic Polski z łęczyckiego, sieradzkiego, Kujaw a nawet Małopolski (np. ród Tchórznickich z Tchórznicy) trójpolówka nie była już obca, w każdym razie już w XVI-wiecznych księgach sądowych drohickich są wzmianki o jej stosowaniu. W tych księgach w transakcjach jest wiele opisów zagonów jarych, ozimków, polu pierwszym, drugim, trzecim (ugorowym), pojęć charakterystycznych dla trójpolówki.

Ostatni gość z Instytutu Historii PAN Michał Gochna opisał metody pracy zespołu autorskiego „Atlasu Średniowiecznego Województwa Podlaskiego w drugiej połowie XVI wieku”. Prace nad Atlasem trwały ponad 60 lat, co oddaje złożoność problematyki i ogrom czynności, które trzeba było wykonać. Tak długi czas prac wyszedł zresztą Atlasowi na dobre, gdyż przy tomie podlaskim można było wykorzystać doświadczenia uzyskane przy opracowywaniu poprzednich tomów. Prelegent opisał także metody pracy twórców pierwszych map szczegółowych Podlasia: mapy Perthes’az końca XVIII w. (kartograf opierał się tu przy sporządzeniu mapy na opisach każdej parafii wykonanych przez miejscowych proboszczów, co było np. powodem pomieszania na mapie Czapli Andrelewicz z Czaplami Jarkami i Czaplami Ruskimi) oraz austriackiej mapy Heldensfeldaz 1804 r., której sporządzenie było oparte już na terenowych pomiarach triangulacyjnych. W zakresie kolejnej edycji map zabawna rzecz ujawniła się przy umiejscowieniu niedalekich wsi Wyrozęby Konaty i Podawce. Poczynając od Mapy Kwatermistrzostwa Królestwa Polskiego z 1843 r. Wyrozęby Podawce opisywano jako Wyrozęby Kunaty (i odwrotnie). Błąd w nazwie wsi wyniknął z pomyłki rosyjskich twórców Mapy Kwatermistrzostwa i był powielany na kolejnych mapach różnych edycji praktycznie do 1945 r. Okazuje się, że nawet w pracach wymagających wyjątkowej dokładności, mogą zdarzać się i długo trwać ludzkie błędy.

Mieszkańcy Czapli sporo dowiedzieli się o przeszłości naszych okolic w XV i XVI w. i metodach pracy historyków, ponadto najbardziej zainteresowani historią swojej rodziny - jak samu najłatwiej dotrzeć do dokumentów archiwalnych. A to wszystko dzięki inicjatywie Koła Gospodyń Wiejskich z Czapli Andrelewicz.

W związku z apelem historyków do mieszkańców wsi o odszukiwanie starych fotografii i udostępnieniu ich archiwom państwowym, prezentujemy kolejne zdjęcie z pogrzebu Apolonii Czapskiej, zdjęcie było wykonane na środku drogi wiejskiej w Czaplach w kwietniu 1944 r. Na zdjęciu znajdują się osoby z rodziny zmarłej i innych linii Czapskich oraz spokrewnionej rodziny Gałeckich. Wśród nich w górnej grupie jest także Wituś Gałecki (wówczas 4-letni), na ręku swego stryja Stanisława, obok jest jego ojciec Józef i babcia Marianna z Wasilewskich. Od tego czasu minęło 77 lat, wiadomo, że ze starego pokolenia nikt już nie żyje. Ale okazało się, że Witold Gałecki rocznik 1940 żyje i nawet cieszy się nie najgorszym zdrowiem (mieszka w Sawicach z żoną). Publikujemy jego obecne zdjęcie z kolejnym apelem.

Nie wszystkie osoby na starym zdjęciu pogrzebowym dało się zidentyfikować. Może ktoś poznaje na fotografii siebie z dzieciństwa, czy swoich bliskich, już nieżyjących. Tak niewiele wiejskich pamiątek pozostało po zmarłych w dawnych czasach. Dajcie o nich znak do redakcji.

A w ogóle szanujmy stare fotografie i udostępniajmy je innym, najlepiej za pośrednictwem archiwów!